(ნაწილი I)

ოცდამეერთე საუკუნის საწყისმა ორმა ათწლეულმა აჩვენა, თუ რა ნიშნით ჩაივლის საუკუნე. ეს ადამიანის მიერ ბუნებისთვის ბოდიშის მოხდაა; ბოდიშის მოხდა იმ დაუდევრობისთვის, რესურსების ზღვარგადასული ათვისებისთვის და უგუნური გამოყენებისთვის, რაც წინა, მოდერნული ეპოქისა და ინდუსტრიული ცივილიზაციის დანატოვარია ჩვენთვის - პოსტ-მოდერნული ეპოქის შვილებისთვის. ბოდიშს კოლექტიური განადგურების შიში ასაზრდოებს, გლობალური დათბობის სახით რომ ეწვია კაცობრიობას. აღმოჩნდა, რომ ბუნებას თავისი საზღვრები აქვს და მხოლოდ ამ საზღვრებში შეუძლია იყოს სიცოცხლის ერთი ფორმისთვის - ადამიანისთვის - სასარგებლო. ახლა საკითხი ასე დგას: ამ საზღვრების დამრღვევის ბოდიშს რამდენად მიიღებს ბუნება და რამდენად იქნება ის გამყარებული ქცევითი, მენტალური და აქამდე არნახული სოციო-ეკონომიკური ცვლილებებით.

საფრთხის მატებასთან ერთად, საკითხთან დაკავშირებული კოლექტიური თვითშეგნებაც იზრდება. მიუხედავად ამისა, მაინც ბევრია ადამიანი, ვინც კლიმატის ცვლილებას განიხილავს არა ფაქტების, არამედ იდეოლოგიათა ბრძოლის კონტექსტში, ან სულაც, მიიჩნევს, რომ „კლიმატი ადრეც იცვლებოდა“, ანდა, ყოველდღიურ რუტინაში მომქანცველი ჩართულობის გამო, ფიქრობს, რომ ელექტრო-მობილები „ყველაფერს მოაგვარებს“. ეს ნარკვევი ნაწილობრივ მათთვისაც არის გამიზნული, ნაწილობრივ კი სხვებისთვის - კერძოდ მათთვის, ვისაც აინტერესებს კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული მეცნიერული ფაქტები, მათზე დამყარებული ვარაუდები და პოლიტიკური თუ ფილოსოფიური განზოგადებები. ამ ინტერესებიდან გამომდინარე, სტატია სამ ნაწილად იყოფა: (1) ემპირიულ, - სადაც, მეცნიერულ ფაქტებსა და პროექციებზე დაყრდნობით, მიმოვიხილავთ კლიმატის ცვლილების გამომწვევ მიზეზებს, მისი არსებობის დამადასტურებელ გამოვლინებებს, მის შესაძლო შედეგებსა და რთული ვითარებიდან გამოსავალ გზებს; (2) სოციალურ-პოლიტიკურ, - სადაც განვიხილავთ იმ პოლიტიკური გარემოს, რომელიც იმალება კლიმატის ცვლილების უარყოფის მიღმა, და აგრეთვე, - სოციალური რწმენებისა თუ ცრურწმენების როლს კლიმატის ცვლილების აღქმის საქმეში; და ბოლოს (3) ფილოსოფიურ, - ანუ გამოვარკვევთ, კლიმატის ცვლილებიდან რა უზოგადესი დასკვნები შეიძლება გამოვიტანოთ ზოგადად კაცობრიობისა და ყოფიერების შესახებ. [1]

 

 1. ემპირიული

 

კლიმატის ცვლილების მიზეზები

 

საკუთრივ სახელწოდება - „კლიმატის ცვლილება“ - ერთგვარად შეცდომაში შემყვანია. კლიმატი მართლაც მუდამ იცვლებოდა, იცვლება დღესაც, იცვლებოდა ადრეც - მანამ, სანამ პლანეტას ჩვენ, „გონიერი“ არსებები მოვევლინებოდით. უკეთესი ტერმინი იქნებოდა „ადამიანთა საქმიანობის მიერ გამოწვეული, ათასწლეულების მანძილზე არნახული კლიმატის სწრაფი ცვლილება“; თუმცა, სიმარტივის მიზნით, გამოვიყენებთ პოპულარულ ტერმინს - „კლიმატის ცვლილება“; მით უფრო, რომ არსებობს შეკითხვები და ეჭვები იმის შესახებ თუ რამდენადაა ეს ცვლილებები „ადამიანის მიერ გამოწვეული“ ან „არნახულად სწრაფი“. სწორედ ამის დასადგენადაა მნიშვნელოვანი, გავეცნოთ ფაქტებს და ამ ფაქტებზე დაფუძნებულ მყარ ვარაუდებს იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ გავლენას მოახდენს კლიმატის ცვლილება დედამიწის მაცხოვრებლებზე, და, მათ შორის, ჩვენზე, ადამიანებზე. ამისთვის კი, აუცილებელია, გავიაზროთ ის ვითარება, რომელშიც მიმდინარეობს კლიმატის ცვლილება. როგორ ბუნებრივ გარემოში ვლინდება ის და როგორია ამ გარემოს ამსახველი მონაცემები?

როგორც ჩვენთვის კარგად ცნობილია, დედამიწას გარს აკრავს აირებისგან შედგენილი ფენა - ატმოსფერო. ატმოსფერო დედამიწის ზედაპირიდან არეკლილ მზის სითბოს ნაწილს აკავებს და ინარჩუნებს დედამიწის საშუალო ტემპერატურას, რომელიც აუცილებელია პლანეტაზე ორგანული სიცოცხლისთვის. მაგალითად, დედამიწის თანამგზავრი მთვარე დაახლოებით იგივე მანძილითაა დაშორებული მზისგან, რითაც დედამიწა, თუმცა, მიუხედავად ამისა, მისი საშუალო ტემპერატურა მერყეობს -173° ცელსიუსსა 127° ცელსიუსს შორის, ხოლო ჩვენი პლანეტის საშუალო ტემპერატურა 15°C-ს შეადგენს, მისი ყველაზე დაბალი ტემპერატურა -88°C-ია დაფიქსირებული, უმაღლესი კი 58°C. ეს სწორედ ატმოსფეროს დამსახურებაა. ის ირეკლავს მზის სხივებს, იკავებს სითბოს და არეგულირებს ორგანული სიცოცხლისთვის სასარგებლო ტემპერატურას. მთვარეს არ გააჩნია ატმოსფერო; ამიტომ მისი უდაბლესი და უმაღლესი ტემპერატურა უფრო მეტად არიან დაშორებული ერთმანეთს, რადგან არ არსებობს ბუნებრივი ფენა, რომელიც დაარეგულირებდა ტემპერატურას. ატმოსფეროს გარეშე დედამიწის საშუალო ტემპერატურა -18°C იქნებოდა, რაც ჩვენს პლანეტას, სავარაუდოდ, დაუსახლებლად აქცევდა, ყოველ შემთხვევაში, ჩვენთვის აქამდე ცნობილი ცოცხალი არსებებისთვის. ატმოსფეროს - ისევე, როგორც ყოველივე ცოცხალს, - მხოლოდ გარკვეულ საზღვრებში შეუძლია იყოს სიცოცხლისთვის სასარგებლო. ადამიანი კი საკუთარი საქმიანობით - ინდუსტრიით, სოფლის მეურნეობით, სატრანსპორტო სისტემით, ელექტროენერგიის ჭარბი მოხმარებით, საყოფაცხოვრებო ნარჩენების უხვი წარმოებით - და ზოგადად, თავისი ცხოვრების წესით აზიანებს ატმოსფეროს საზღვრებს. ადამიანის საქმიანობით ატმოსფეროში გაიფრქვევა სასათბურე გაზები; მათ შორის ყველაზე ხშირია: CO₂ (ნახშირორჟანგი), CH₄ (მეთანი), NO₂ (აზოტის ქვეჟანგი), რომელთაც გააჩნიათ სასათბურე პოტენციალი, ანუ ისინი ინახავენ სითბოს ატმოსფეროში, რაც იწვევს პლანეტის საშუალო ტემპერატურის ზრდას. 1860 წლიდან დედამიწის ტემპერატურა დედამიწის საშუალო ტემპერატურა გაიზარდა 1.2°C-ით. ტემპერატურის სამომავლო მატება და მასთან დაკავშირებული რისკები უშუალოდაა დამოკიდებული კაცობრიობის ქმედებებზე - იმაზე, რამდენად შევამცირებთ სათბურის გაზების გაფრქვევას ატმოსფეროში. 2015 წელს პარიზში, გაეროს კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციის ფარგლებში, 195 სახელმწიფო შეთანხმდა, რომ ძალ-ღონეს არ დაიშურებდა, რათა პლანეტის საშუალო ტემპერატურის მატება 2100 წელს ყოფილიყო 2°C-ზე მცირე წინა-ინდუსტრიულ დონესთან შედარებით, ხოლო იდეალურ შემთხვევაში, 1.5°C-ზე მცირე.[1]

ამგვარი ამბიციები უშუალოდაა დაკავშირებული ატმოსფეროში ნახშირორჟანგის კონცენტრაციის ცვლილებასთან. რაც უფრო მეტი სასათბურე გაზი „იჭედება“ ატმოსფეროში, მით უფრო თბება ჩვენი პლანეტა. მეცნიერთა უდიდესი უმრავლესობის მიხედვით, ათასწლეულების მანძილზე, როდესაც ერთმანეთს გამყინვარებისა და დათბობის პერიოდები ენაცვლებოდა, ატმოსფეროში ნახშირორჟანგის (CO₂) კონცენტრაცია შეადგენდა 172-დან 300 ppm-ს (parts per million - ნაწილაკი მილიონ ნაწილაკზე); ამჟამად ეს მონაცემები საგანგაშო ნიშნულზეა - 408.25 ppm.[2] აღსანიშნავია ზრდის ტემპი: თანამედროვე ცივილიზაციის საქმიანობათა გამო უკანასკნელ 150 წელიწადში ეს ნიშნული 280 ppm-დან 400 ppm-მდე გაიზარდა[3]. უფრო სავალალოა სამომავლო დაანგარიშებები: სხვადასხვა გათვლების მიხედვით, საუკუნის ბოლომდე, ეს ნიშნული 540 ppm-დან 970 ppm-მდე გაიზრდება.

როგორც ვთქვით, ატმოსფეროში CO₂-ის კონცენტრაცია და შესაბამისად, სამომავლო დათბობის მატება დამოკიდებულია კაცობრიობის ქმედებებზე - ანუ იმაზე, თუ რამდენად შევამცირებთ სათბურის გაზების გაფრქვევას ატმოსფეროში. გაეროს ეგიდით მოქმედმა კლიმატის ცვლილების მთავრობათშორისმა პანელმა (Intergovernmental Panel for Climate Change – IPCC), რომელიც უმთავრესი ორგანიზაციაა კლიმატის ცვლილების მიზეზების, რისკებისა და შემცირების კვლევაში, თავის მეხუთე მოხსენებაში განსაზღვრა ატმოსფეროში ნახშირბადის ექვივალენტების კონცენტრაციის ოთხი სცენარი: ყველაზე ოპტიმისტური (RCP2.6), საშუალო (RCP4.5 და RCP6.0) და პესიმისტური სცენარები (RCP8.5). ისინი განისაზღვრებიან მიახლოებითი ჯამური რადიაციული ზეწოლის დონით 2100 წლისთვის 1750 წელთან მიმართებაში. RCP იშიფრება, როგორც Representative Concentration Pathways - წარმომადგენლობითი კონცენტრაციის გზა. რიცხვები - 2.6, 4.5, 6.0, 8.5 - აღნიშნავენ ერთ კვადრატულ მეტრზე მოხვედრილ საშუალო რადიაციულ ზეწოლას, რაც ვატებით იზომება. ამ სცენარებში დამუშავებულია სივრცობრივად გაფანტული მონაცემები. თითოეული სცენარი მოიცავს ყოველწლიურ სათბურის კონცენტრაციებს და ემისიებს მარტივი კლიმატური მოდელებიდან, ატმოსფეროს ქიმიურ ვითარებას და სხვადასხვა ციკლურ მოდელებს. ეს სცენარები აერთიანებს პლანეტაზე ჯამური ენერგეტიკული ზეწოლის ფართო მასშტაბს, თუმცა ისინი არ ფარავენ ზეწოლის სრულ მასშტაბს - მაგალითად, აეროზოლებს. ცხრილ 1. გვიჩვენებს, თუ რამდენი იქნება თითოეული სცენარის მიხედვით ატმოსფეროში ნახშირორჟანგისა და ნახშირორჟანგის ექვივალენტის[4] მილიონ ნაწილაკზე.

 

სცენარი (1750 წ. >> 2100 წ.)	CO2-ppm	CO2-ექ. ppm
2.6	421	475
4.5	538	630
6.0	670	800
8.5	936	1313

ცხრილი 1. უჩვენებს ოთხივე სცენარის ნავარაუდევ ნახშირორჟანგისა და ნახშირორჟანგის ექვივალენტის კონცენტრაციებს ატმოსფეროში 2100 წლისთვის.

წყარო: (1,29).

როგორც ვთქვით, ადამიანური საქმიანობა და ცხოვრების წესი - ინდუსტრია, ტრანსპორტი, დანადგარები, რომელთაც ყოველდღიურად ვიყენებთ - გატყორცნის დამატებით სათბურის გაზებს (ნახშირორჟანგს, მეთანს, აზოტის ქვეჟანგს, ფტორიდულ გაზებს), რომელთა ნაწილი ნარჩუნდება დედამიწის ატმოსფეროში, რაც, თავის მხრივ, იწვევს პლანეტის საშუალო ტემპერატურის ზრდას. წინაინდუსტრიულ დონესთან შედარებით, დედამიწის საშუალო ტემპერატურამ იმატა 1.2° ცელსიუსით.[5] მართალია, ატმოსფერო თავადაც შეიცავს სათბურ გაზებს, მაგრამ თუ მათი შემცველობა კრიტიკულ ზღვარს აცდება, დაიწყება ისეთი პროცესები, როგორებიცაა მყინვარების ლღობა, ოკეანეთა მჟავიანობის მომატება, მდინარეთა დაშრობა, ბიომრავალფეროვნების შემცირება და სხვა. ამ პროცესებს, თავის მხრივ, შეუძლიათ გამოიწვიონ - და ნაწილობრივ იწვევენ კიდეც - მიწის გაუდაბურება, მიგრაციული ტალღები, შიმშილი, არასათანადო კვება და სხვა.

ატმოსფეროში სათბურის გაზების კონცენტრაციაზე პირდაპირ არის დამოკიდებული დედამიწის საშუალო ტემპერატურის ზრდა.

 

2100 წელს ატმოსფეროში C02 ექ. (ნაწ./მილ.)	შესაბამისი სცენარი	ვარაუდი, რომ პლანეტის საშუალო ტემპერატურის შენარჩუნებას მოვახერხებთ მოცემულ საშუალო ტემპერატურულ ნამატზე ქვემოთ
		1.5°C	2.0°C	3.0°C	4.0°C
450 (430-480)	2.6	უფრო არასავარაუდო, ვიდრე სავარაუდო	სავარაუდო	სავარაუდო	სავარაუდო
500 (480-530)	2.6	არასავარაუდო	უფრო სავარაუდო, ვიდრე არასავარაუდო	სავარაუდო	სავარაუდო
550 (530-580)	2.6	არასავარაუდო	ისევე სავარაუდო, როგორც არასავარაუდო	სავარაუდო	სავარაუდო
580-650	4.5	არასავარაუდო	უფრო არასავარაუდო, ვიდრე სავარაუდო	სავარაუდო	სავარაუდო
650-720	4.5	არასავარაუდო	არასავარაუდო	უფრო სავარაუდო, ვიდრე არასავარაუდო	სავარაუდო
720-1000	6.0	არასავარაუდო	არასავარაუდო	უფრო არასავარაუდო, ვიდრე სავარაუდო	სავარაუდო
>1000	8.5	არასავარაუდო	არასავარაუდო	არასავარაუდო	უფრო არასავარაუდო, ვიდრე სავარაუდო

 

ცხრილი 2. უჩვენებს მიმართებას 2100 წლისთვის ატმოსფეროში ნახშირორჟანგის ექვივალენტის შემცველობასა და ამავე წლისთვის წინაინდუსტრიულ პერიოდთან შედარებით ნამატ ტემპერატურას შორის. ვარაუდის გამომხატველ ტერმინებს ახასიათებთ შემდეგნაირი ალბათობა: (1) სავარაუდო - 66%-100%; (2) უფრო სავარაუდო ვიდრე არასავარაუდო - >50%-100%; (3) ისევე სავარაუდო, როგორც არასავარაუდო 33%-66%; (4) - უფრო არასავარაუდო ვიდრე სავარაუდო <50%; (5) ნაკლებსავარაუდო - 0%-33%.

წყარო: (3,13).

 

აღსანიშნავია, რომ პარიზის შეთანხმების სცენარით და იმ პირობით, რომელიც ქვეყნებმა უნდა შეასრულონ ნაკისრი ვალდებულებებით, 2100 წელს, წინაინდუსტრიულ პერიოდთან შედარებით პლანეტის საშუალო ტემპერატურა მოიმატებს 2.6°C-იდან 3.2°C-მდე. დღევანდელი კლიმატის პოლიტიკის შემთხევაში - 3.1°C-დან 3.7°C-მდე, ხოლო კლიმატის პოლიტიკის არარსებობის შემთხვევაში - 4.1°C-დან 4.8°C-მდე.

IPCC-ის უახლესი კვლევის მიხედვით,[6] 2030 წლისთვის მსოფლიო ამოწურავს შესაძლებლობებს, რომ დარჩეს 1.5° C ნიშნულის ქვემოთ. კვლევა აგრეთვე აჩვენებს, რომ დიდია სხვაობა შედეგებს შორის, რომლებიც გამოწვეულნი იქნებიან, ერთი მხრივ, 1.5°-იანი მატების შემთხვევაში და მეორე მხრივ, 2°-იანი მატების შემთხვევაში.

 

გავლენა	1.5°	2°	რამდენჯერ მეტია 2°-ზე გავლენა 1.5°-ზე
ექსტრემალური სიცხე: რისკის ქვეშ მყოფი მსოფლიო მოსახლეობა, სულ მცირე ერთხელ ყოველ ხუთ წელიწადში	14%	37%	2.6-ჯერ უარესი
ოკეანის ყინულისგან თავისუფალი არქტიკა	სულ მცირე 1 წელი ყოველ 100 წელიწადში	სულ მცირე 1 წელიწადი ყოველ 10 წელიწადში	10-ჯერ უარესი
ზღვის დონის მატება 2100 წლისთვის	0.40 მეტრი	0.46 მეტრი	0.06-ით მეტი
ჯიშების დანაკარგი: ხერხემლიანები, რომლებიც სულ მცირე ორჯერ შემცირდებიან	4%	8%	2-ჯერ უარესი
ჯიშების დანაკარგი: მცენარეები, რომლებიც სულ მცირე ორჯერ შემცირდებიან	8%	16%	2-ჯერ უარესი
ჯიშების დანაკარგი: მწერები, რომლებიც სულ მცირე ორჯერ შემცირდებიან	6%	18%	3-ჯერ უარესი
ეკოსისტემები: რაოდენობა მსოფლიო არეალისა, სადაც ეკოსისტემები ახალ ადგილას გადაინაცვლებენ	7%	13%	1.86-ჯერ უარესი
პერმაფროსტი[1]: რაოდენობა არქტიკის პერმაფროსტისა, რომელიც გალღვება   [1] პერმაფროსტის შესახებ ვრცლად იხილეთ ქვემოთ.	4.8 მილიონი კმ2	6.6 მილიონი კმ2	38%-ით მეტი
მოსავალი: სიმინდის მოსავლის შემცირება ტროპიკებში	3%	7%	2.3-ჯერ უარესი
მარჯნის რიფები: შემდგომი შემცირება	70-90%	99%	9%-29%-ით უარესი
თევზჭერა: კლება თევზჭერითი პოტენციალისა	1.5 მილიონი ტონა	3 მილიონი ტონა	2-ჯერ უარესი

 

 

ცხრილი 3. უჩვენებს განსხვავებას გავლენებს შორის, რომელიც შეიძლება დაფიქსირდეს 1.5°-ზე და 2°-ზე.

წყარო: https://www.wri.org/blog/2018/10/half-degree-and-world-apart-difference-climate-impacts-between-15-c-and-2-c-warming

პარიზის შეთანხმების ორივე მიზნის - ტემპერატურის შეკავების როგორც 1.5°C-ზე ქვემოთ, ისე 2°C -ზე ქვემოთ - მიღწევისთვის საჭიროა ეკონომიკის, ინდუსტრიის და ცხოვრების წესის უპრეცედენტო ტრანსფორმაცია. გლობალური დათბობის შეზღუდვა 1.5°C-ზე მოითხოვს, რომ მსოფლიომ შეწყვიტოს მისი წლიური გამონაბოლქვების 25-30 გიგატონა[8] ნახშირორჟანგის ექვივალენტით 2030 წლისთვის. დღევანდელი ემისიებით, კაცობრიობა დაახლოებით 2-ჯერ მეტს გააფრქვევს 2030 წლისთვის, (52-58 გიგატონა ნახშირორჟანგის ექვივალენტს). დათბობის შეჩერება 2°C-ზე დაბლა მოითხოვს, რომ 2030 წლისთვის ემისიები შემცირდეს 20%-ით 2010 წელთან შედარებით, 1.5°C-ისთვის - 40%-50%-ით. ნახშირორჟანგის ემისიებმა უნდა მიაღწიონ ნეტო ნულოვან გამოსხივებას 2050 წლისთვის, რათა შევაკავოთ დათბობა 1.5°C-ზე და 2075 წლისთვის, თუ გვსურს რომ შევაკავოთ 2°C-ზე.

გლობალური დათბობა ძლიერდება ადამიანთა რაოდენობის ზრდასთან ერთად. ადამიანი პლანეტაზე ტოვებს თავის „ნახშირორჟანგის კვალს“ ენერგიის მოხმარებით, მიწის რესურსის ათვისებით და ა.შ. უკანასკნელ 120 წელიწადში (1900-2019 წწ.) ადამიანთა რაოდენობა 1.65 მილიარდიდან 7.7 მილიარდამდე გაიზარდა.[9] ადამიანის რაოდენობის ზრდა, წარმოებისა და მოხმარების მატებასთან ერთად, მეტ და მეტ სათბურის აირებს აფრქვევს ატმოსფეროში, რაც, თავის მხრივ, აძლიერებს კლიმატის ცვლილების ტემპსა და მის შესაძლო მავნე შედეგებს.

ყოველივე ამის ფონზე, მეტად ტრაგიკომიკური და, შეიძლება ითქვას, სიმბოლური მოვლენა დაფიქსირდა 2015 წლის 26 თებერვალს, როდესაც კლიმატის ცვლილების უარმყოფელმა ამერიკელმა სენატორმა რესპუბლიკური პარტიიდან, ჯიმ ინჰოფმა სენატის სხდომაზე საზეიმოდ ისროლა თოვლის გუნდა და გაკვირვებით აღნიშნა, გლობალურ დათბობაზე ვსაუბრობთ, თუმცა, სულ უფრო და უფრო ცივაო. ამერიკელი სენატორი კლასიკური მაგალითია იმისა, როდესაც ადამიანი ვერ ასხვავებს (ან არ სურს, რომ განასხვავოს) კლიმატს ამინდისგან. ამინდი მოკლევადიანია, ხოლო კლიმატი ამინდების გრძელვადიანი თანმიმდევრობა და მოდელია. ანუ, შესაძლოა, დღეს თოვდეს, მაგრამ მოხდეს ისე, რომ რამდენიმე ათწლეულში - პირობითად რომ ვთქვათ - აღარ ითოვოს. ამინდი ლოკალურია, კლიმატი - გლობალური. შეიძლება ვისაუბროთ, ამინდზე თბილისში, ვაშინგტონში, მაგრამ კლიმატი ამგვარ ამინდთა ერთიანობაა და მათი დაკავშირებული, მთლიანობითი სტრუქტურაა. კლიმატის ცვლილების ნაწილია და მისი უმთავრესი გამომწვევია გლობალური დათბობა, ანუ დედამიწის საშუალო ტემპერატურის მატება. კლიმატის ცვლილება მოიცავს მყინვარების ლღობას, ოკეანის მჟავიანობის ზრდას, ზღვის დონის აწევას და სხვა.

 

ინჰოფის და მისი მსგავსი „კრიტიკოსების“ ერთ-ერთი არგუმენტი, რომელსაც კლიმატის ცვლილების უარსაყოფად მიმართავენ, ისაა, რომ დედამიწაზე ბუნებრივი დათბობა ისედაც მიმდინარეობს და ადრეც მომხდარა. ეს ასეცაა. მთავარია ისაა, რომ ისინი უარყოფენ კლიმატის ცვლილების ანთროპოგენურ ფაქტორს ანუ ფიქრობენ, რომ კლიმატის ცვლილება არ არის გამოწვეული ადამიანთა მიერ. და მაინც, რა არგუმენტი შეიძლება მოვიყვანოთ ამგვარი მოსაზრების წინააღმდეგ, გარდა იმისა, რომ ასეთ სენატორებს გაზისა და ნავთობის ინდუსტრიის უმსხვილესი ფირმები, ატმოსფეროს ეს დიდი დამბინძურებლები, აფინანსებენ?[10]

კლიმატის ცვლილებებზე ბუნებრივი, ადამიანისგან დამოუკიდებელი მოვლენები მართლაც ახდენს გავლენას. შესაბამისად, იმის დასადგენად, რომ დღესდღეობით მიმდინარე კლიმატის ცვლილების მასშტაბს ადამიანური საქმიანობა იწვევს, საჭიროა გამოირიცხოს ბუნებრივი ფაქტორები; ასევე მნიშვნელოვანია, წარმოვაჩინოთ ის სამეცნიერო მონაცემები, რომლებიც მიუთითებს უკანასკნელ ათწლეულებში მიმდინარე ამ ცვლილებზე და ვუპასუხოთ კითხვას, თუ საიდან იციან მეცნიერებმა, როგორი კლიმატი იყო ჩვენს პლანეტაზე ასობით, ათასობით წლის წინ?

ამ მხრივ, სხვა ფაქტორებს შორის, გამორჩეულია მზის ციკლები, ვულკანური ამოფრქვევები და მილანკოვიჩის ციკლები.

მზის ციკლები - მზეს ახასიათებს აქტივობის თერთმეტწლიანი ციკლები. ამ ციკლის პიკში მზის მიერ გამოიყოფა ჭარბი ენერგია, შესაბამისად, დედამიწაც უფრო მეტ მზის გამოსხივებას იღებს. თერთმეტწლიანი ციკლის მანძილზე მიღებულ მინიმალურ და მაქსიმალურ ტემპერატურებს შორის განსხვავება 0.1%-ს შეადგენს, რაც, მარტივი ლოგიკიდან გამომდინარე, გვაფიქრებინებს, რომ მზის ციკლები არ შეიძლება იყოს დღესდღეობით მიმდინარე კლიმატის ცვლილების გამომწვევი, რადგან მისი ციკლები ხანმოკლეა მიმდინარე კლიმატის ცვლილების წრფივ ტენდენციასთან შედარებით. კლიმატი უკანასკნელი რამდენიმე ასწლეულია იცვლება, ხოლო მზეს ახასიათებს თერთმეტწლიანი ციკლები.

 

 „ნასას“ მიხედვით, რამდენიმე ფაქტორი მიუთითებს, რომ გლობალური დათბობა არ შეიძლება აიხსნას მზის ენერგიის მეშვეობით:

• 1750 წლიდან, მზიდან მომავალი ენერგია ან მუდმივი რჩებოდა, ანდა მცირედით იზრდებოდა;
• დათბობა მზის უფრო აქტიური ზემოქმედებით რომ ყოფილიყო გამოწვეული, მაშინ მოსალოდნელი იქნებოდა ტემპერატურის დათბობა ატმოსფეროს ყველა ფენაში. ნაცვლად ამისა, სახეზეა გაგრილება ატმოსფეროს ზედა ფენაში და დათბობა ატმოსფეროს ქვედა ფენებში. ეს კი გამოწვეულია იმით, რომ სასათბურე გაზები აკავებენ სითბოს ატმოსფეროს ქვედა ნაწილში;
• კლიმატის მოდელები, რომლებიც მოიცავენ მზის გამოსხივებას, ვერ ახდენენ დაკვირვებას უკანასკნელი საუკუნის (ოდნავ მეტის) ტემპერატურის ტენდენციებს სათბურის გაზების გათვალისწინების გარეშე;[11]
• 1750 წლიდან მოყოლებული, დათბობა, რომელიც გამოწვეულია კაცობრიობის საქმიანობით გატყორცნილი სათბურის გაზებიდან, 50-ჯერ მეტია, ვიდრე ზედმეტი გამოსხივება, მომდინარე მზიდან იგივე დროის ინტერვალში. აღსანიშნავია, რომ მზე ამჟამად აქტივობის დაბალ პროცესში იმყოფება. ზოგიერთი მეცნიერის მიხედვით, ეს არის „დიდი მინიმუმი“. სხვა მეცნიერები ფიქრობენ, რომ ამგვარი დასკვნის გასაკეთებლად საკმარისი საბუთი არ არსებობს. „დიდი მინიმუმის“ დროს, მზის მაგნეტიზმი იკლებს, მზის ლაქები უფრო იშვიათად ვლინდება და ნაკლები ულტრაიისფერი გამოსხივება აღწევს დედამიწამდე. დიდი მინიმუმები შეიძლება გრძელდებოდეს რამდენიმე ათწლეულიდან საუკუნემდე. უკანასკნელი ამგვარი მოვლენა დაფიქსირდა 1645-1715 წლებში.
• უკანასკნელ წლებში ჩატარდა რამდენიმე კვლევა იმის საჩვენებლად, რა გავლენა ექნებოდა დედამიწის ზედაპირზე დიდ მინიმუმს.[12] კვლევები გვიჩვენებს, რომ დიდ მინიმუმს შეუძლია პლანეტის გაგრილება 0.3° ცელსიუსით, მაგრამ ეს, საუკეთესო შემთხვევაში, შეამცირებდა (მაგრამ ვერ აღმოფხვრიდა) ადამიანთა მიერ გამოწვეულ გლობალურ დათბობას. ადგილი ექნებოდა დედამიწაზე მოღწეული ენერგიის მხოლოდ შემცირებას და დღევანდელი ნახშირორჟანგის კონცენტრაციის ზრდის სამი წელი გააბათილებდა მას.[13]

ვულკანური ამოფრქვევები - ანალოგიური არგუმენტი შეიძლება მოვიყვანოთ იმ მოსაზრების წინააღმდეგ, რომლის მიხედვითაც, დღესდღეობით მიმდინარე კლიმატის ცვლილება ვულკანებს ბრალდება. მართლაც, ეს კლიმატის ცვლილების უარმყოფელთა ერთ-ერთი „საყვარელი“ არგუმენტია.  

ვულკანური ამოფრქვევების შემდეგ, ატმოსფეროში ნახშირორჟანგი გამოიყოფა, თუმცა მათი მოქმედებაც მოკლევადიანია, ხოლო მოქმედების მასშტაბი მცირე.

განირჩევა ორი ტიპის ვულკანები: წყალქვეშა და მიწისზედა. წყალქვეშა ვულკანები ბევრად უფრო მცირე რაოდენობით ნახშირორჟანგს აფრქვევენ, ვიდრე მიწისზედა. ეს რაოდენობა შეადგენს 100 მილიონ ტონა ნახშირორჟანგს წელიწადში - დაახლოებით იგივეს, რასაც მხოლოდ ერთი საშუალო ზომის ქვეყანა - უზბეკეთი - გამოყოფს. ამავე დროს, აღსანიშნავია, რომ წყალქვეშა კარბონაციის გამო, წელიწადში 150 მილიონი ტონა ნახშირორჟანგის მოხმარება ხდება.

მიწისზედა აქტიური ვულკანები წელიწადში 270 მილიონ ტონა ნახშირორჟანგს გამოჰყოფს, მიძინებული ვულკანები - 180 მლნ ტონას, ხოლო ვულკანური ტბები - 90  მილიონს;[14] აქედან 180 მლნ ტონა შეიწოვება ვულკანური კლდეების დეგაზაციის დროს.

ზემოთქმული, შეიძლება მარტივად შევაჯამოთ:

 

ტიპი	+/-/=	მილიონი ტონა CO2
ოკეანური ვულკანი	+	100
მიწისზედა აქტიური ვულკანი	+	270
მიწისზედა მიძინებული ვულკანი	+	180
ვულკანური ტბები	+	90
ბაზალტის გამოფიტვა[15]	-	180
წყლისქვეშა კარბონაცია	-	150
ნეტო ემისია	=	310

ცხრილი 4. მარტივი შეჯამება მსოფლიო ვულკანთა გამოყოფილი ნახშირორჟანგისა მილიონ ტონაში.

 

ამრიგად, გამოდის, რომ ერთ წელიწადში ნეტო (სუფთა) გაფრქვევა წარმოადგენს 310 მილიონ ტონა ნახშირორჟანგს. 2017 წელს ჯამში 36.2 მილიარდი ტონა ნახშირორჟანგი გაიფრქვა. მარტივი არითმეტიკა გვეუბნება, რომ ვულკანების გამოწვეული გაფრქვევები ჯამური ემისიების ერთ პროცენტსაც არ უახლოვდება. მაგალითად, 1991 წელს, მთა პინატუბოზე 42 მილიონი ტონა ნახშირორჟანგი გაიფრქვა, კაცობრიობამ ჯამურად 23 მილიარდი ტონა ნახშირორჟანგი გააფრქვია. ხოლო 2012 წელს მხოლოდ ცემენტის წარმოების შედეგად გამოყოფილი ნახშირორჟანგი 3-6-ჯერ აღემატებოდა ვულკანურ გაფრქვევების შედეგად გამოყოფილს.

ვულკანური გაფრქვევები დაბინძურების უმთავრესი მიზეზი რომ იყვნენ, მაშინ ვულკანების განსაკუთრებით მომატებულ აქტივობას ვიგრძნობდით. მაგრამ უკანასკნელი ასი წლის მანძილზე ვულკანების ისეთი აქტივობა არ შეინიშნება, რომ კლიმატის ცვლილების დღევანდელი ტემპი გამოეწვია. აღსანიშნავია, რომ ნახშირორჟანგის გამოყოფა-შეწოვის ბალანსი ათასწლეულების მანძილზე მეტ-ნაკლებად თანაბარი იყო. ეს ირღვევა 1950 წლებიდან, როდესაც უფრო და უფრო მეტი ადამიანი ხდება დამოკიდებული ნამარხ საწვავზე - ქვანახშირზე, ბუნებრივ გაზსა და ნავთობზე.

მილანკოვიჩის ციკლები - კლიმატის ცვლილების ბუნებრივ ფაქტორებს შორის მნიშვნელოვანია მილანკოვიჩის ციკლები. სერბმა მათემატიკოსმა მილუტინ მილანკოვიჩმა აღმოაჩინა დედამიწის ორბიტული მახასიათებლების გავლენა კლიმატზე. მილანკოვიჩის ციკლებია:

 (1). ექსცენტრიულობა - დედამიწის ორბიტა არის არა იდეალური სფერო, არამედ ელიფსი; ექსცენტრიულობა კი ელიფსურობის საზომია. ელიფსი მით უფრო ექსცენტრიულია, რაც ნაკლებად ჰგავს წრეს, ხოლო ნაკლებ ექსცენტრიულია, რაც უფრო მეტად გავს მას. დედამიწის ორბიტა გადის დაახლოებით 100 000 წლიან ციკლებს, მინიმალური ექსტენცრიულობიდან - 0.0005, მაქსიმალურ ექსცენტრულობამდე - 0.0607. ამჟამინდელი ექსცენტრულობაა 0.017. რაც უფრო დიდია ექსცენტრიულობა, მით უფრო დიდია მზის დასხივება.  ეს არის მცირე ზრდა, რომელიც უტოლდება 0.2%-ზე მცირე ცვლილება მზის დასხივებისა (დაახლოებით 0,45 ვატი/მ²-ზე). ეს ბევრად ნაკლებია, ვიდრე ანთროპოგენული ზეწოლა მთელი მეოცე საუკუნის მანძილზე.[16]

 (2). ღერძული გადახრა - დედამიწა არ ბრუნავს იდეალურად ვერტიკალური ღერძის გარშემო. მისი ღერძის გადახრა მერყეობს 22.1°-დან 24.5°-მდე წარმოსახვითი ვერტიკალური ღერძის მიმართ და ახასიათებს 41 000 წლიანი ციკლურობა; ამჟამად ეს მაჩვენებელი შეადგენს 23.5°-ს. ამ მერყეობას გრავიტაცია განაპირობებს. რაც უფრო გადახრილია დედამიწა, მით უფრო მეტია რადიაციული დაწოლა ჩრდილოეთ პოლუსზე, სადაც მდებარეობს კიდეც პლანეტის ყინულოვანი საფარის დიდი წილი. დეკემბერში ღერძი გადახრილია მზისგან. ჩრდილოეთ ნახევარსფერო იღებს ენერგიას უფრო დახრილი კუთხეებისას, რაც იწვევს ზამთარს. ივნისში ღერძი გადახრილია მზისკენ. ჩრდილოეთ ნახევარსფერო იღებს ენერგიას ნაკლებად გადახრილი კუთხეებისას. დედამიწის ღერძი რომ არ ყოფილიყო დახრილი, ჩვენს პლანეტაზე სეზონები საერთოდ არ იქნებოდა. სეზონებს განსაზღვრავს სწორედ დახრილობა და არა დედამიწის მზისგან დაშორება. რაც უფრო მეტია ღერძის დახრა, მით დიდია განსხვავება სეზონის ტემპერატურებს შორის.

(3). პრეცეზია - დედამიწა ბზრიალას მსგავსად მოძრაობს. ამგვარ მოძრაობას ეწოდება პრეცეზია. პრეცეზიას ახასიათებს 26 000 წლიანი ციკლები. დედამიწის ღერძი ყოველ 13 000 წელიწადში იცვლის მითითების ობიექტს - თუ ამ ციკლის დასაწყისში მიუთითებს ვარსკვლავი ვეგასკენ, ციკლის ბოლოს - ვარსკვლავი პოლარისისკენ. პრეცეზია გამოწვეულია მზისა და მთვარის გრავიტაციული ეფექტებით. ის მილაკნოვიჩის ორ ციკლთან კომბინაციაში ახდენს გავლენას გრავიტაციულ ველზე.  

როგორც ჩანს, დღევანდელი კლიმატი არ უნდა იყოს გამოწვეული მილანკოვიჩის ციკლებით; ამაზე ორი რამ მეტყველებს: პირველი ის, რომ ემისიები განსაკუთრებით იზრდებოდა ინდუსტრიული განვითარების პარალელურად და მეტადრე უკანასკნელ ათწლეულებში; ზრდა, რომელიც ასეთ მცირე დროში მიმდინარეობს, არ შეიძლება იყოს დამოკიდებული ციკლებზე, რომლებიც ათიათასობით წელს გრძელდება. ასევე, შეიძლება ითქვას, რომ მილანკოვიჩის ციკლები ახლა არ არიან უკიდურეს მაქსიმუმში, როდესაც რადიაციული ზეწოლა მაქსიმალური უნდა ყოფილიყო. მაგალითად, დედამიწის გადახრა ახლა 23.5° შეადგენს და არა 24.5°-ს, რა დროსაც უნდა ყოფილიყო მოსალოდნელი უმაღლესი ტემპერატურული დაწოლა ჩრდილოეთ ნახევარსფეროზე.

არსებობს სხვა განსხვავებებიც: გაზებიდან, რომელიც ყინულის სიღრმეში ინახება, ვიგებთ, რომ უწინდელ გამყინვარებებს შორის არსებულ დათბობის პერიოდებში, ჯერ იმატებდა ტემპერატურა, ხოლო შემდეგ ნახშირორჟანგის დონე ატმოსფეროში. ასე უნდა მომხდარიყო ახლაც, ტემპერატურის მატება ბუნებრივი ფაქტორებით რომ ყოფილიყო გამოწვეული, ანუ - მილანკოვიჩის ციკლებით და არა ანთროპოგენული ფაქტორებით.[17] კლიმატის ცვლილების მთავრობათშორისმა პანელმა მეხუთე შეტყობინებაში დაასკვნა, - 95%-იანი ვარაუდით - რომ კლიმატის ცვლილება კაცობრიობის საქმიანობამ გამოიწვია.

საიდან იციან? - ვუპასუხოთ ბოლო კითხვას: საიდან იციან მეცნიერებმა რამდენი გრადუსი იყო ათასობით და მილიონობით წლის წინ?

How do they know? – And let us answer the last question: Who do the scientist know the temperature about thousands and million years?

ოკეანის ზედაპირიდან ბუნებრივად ხდება წყლის აორთქლება, რომელიც ჰაერის მასების მოძრაობასთან ერთად, გადაიტანება ანტარქტიკის მიმართულებით, საიდანაც ნაწილი ისევ უბრუნდება ოკეანეს, ხოლო ნაწილი აღწევს ანტარქტიკას და იქ თოვლის სახით მოდის. ათასწლეულობით დაგროვილი თოვლის ეს მასა ქმნის ანტარქტიკის ყინულოვან საფარს. მეცნიერების სპეციალური დანადგარებით ბურღავენ საფარს, იღებენ ათიათასობით წლის წინანდელ ყინულებს, შეისწავლიან ლაბორატორიებში და ადგენენ, თუ რა ტემპერატურა იყო დედამიწაზე და როგორი იყო ნახშირორჟანგის შემცველობა ასიათასი წლის წინ.

„ყინულის კერნები[18] შეიცავს ასევე ინფორმაციას ატმოსფეროში ნახშირორჟანგის კონცენტრაციის შესახებ. ანტარქტიკაში თოვლის ფანტელებს შორის რჩება ჰაერის ჯიბეები, რომელიც ინახავს იმდროინდელ ჰაერს და ყინულში ნახშირორჟანგის კონცენტრაციების გაზომვით შესაძლებელი ხდება დადგინდეს, თუ როგორი იყო მაშინდელ ატმოსფეროში ამ გაზის კონცენტრაცია“ (7,9).

 

 კლიმატის ცვლილების ნიშნები და გავლენები

 

მაინც როგორია კლიმატის ცვლილების ნიშნები? როგორ ვლინდება ის და რამდენად სახიფათოა ბუნებისთვის და ადამიანისთვის?

ამ მხრივ, ერთ-ერთი საგანგაშო ვითარება ოკეანის ეკოსისტემაშია. გლობალური საშუალო ტემპერატურის ზრდა ოკეანის დათბობას იწვევს, ეს კი, თავის მხრივ, მასში - მჟავიანობის მომატებას. ოკეანემ შთანთქა ნახშირორჟანგის ჯამური ანთროპოგენული ემისიების დაახლოებით 30%. ოკეანის მჟავიანობის მატებას ხშირად გლობალური დათბობის ბოროტ ტყუპისცალს უწოდებენ.

ოკეანის მჟავიანობა იზომება pH-ით, რაც წარმოადგენს წყალბადის იონების კონცენტრაციას ხსნარში, ამ შემთხვევაში, ოკეანეში. pH-ის მასშტაბი 0-დან 14-მდე მერყეობს; რაც უფრო ნაკლებია pH მაჩვენებელი, მით უფრო მეტია მჟავიანობა. აღსანიშნავია, რომ pH გრადაცია ლოგარითმულია: სკალაზე ერთი ერთეულის კლება შეესაბამება მჟავიანობის ათჯერ მატებას; ორი ერთეულის - ასჯერ მატებას და ა.შ. წინა-ინდუსტრიულ პერიოდში pH იყო 8.25, ახლა - 8.14, რაც ყველაზე დაბალი მაჩვენებელია უკანასკნელ ორ მილიონ წელიწადში. 2100 წლისთვის ის შეიძლება გაუტოლდეს 7.8-ს; ეს კლება, შესაძლოა, ერთი შეხედვით, მცირედ მივიჩნიოთ, მაგრამ თუ გავიხსენებთ, რომ სკალა ლოგარითმულია, გამოდის, რომ ოკეანის მჟავიანობამ მოიმატა დაახლოებით 30%-ით.   

როგორაა დაკავშირებული ნახშირორჟანგის რაოდენობა მჟავიანობის მომატებასთან? როდესაც ნახშირორჟანგი აღწევს ოკეანეში, ის იხსნება მარილიან წყალში. თავდაპირველად, ის წარმოქნის ნახშირმჟავას (H₂C0₃). შემდეგ, ნახშირმჟავა ნაწევრდება და წარმოქმნის ბიკარბონატის იონებსა და წყალბადის იონებს. ოკეანის მჟავიანობის მატება გამოწვეულია წყალბადის იონების კონცენტრაციის ზრდით და კარბონატების იონების შემცირებით ნახშირორჟანგის მზარდი რაოდენობის შთანთქმის გამო. მოლუსკების, კიბორჩხალების, მარჯნებისა და სხვა წყალქვეშა ბინადრების სიცოცხლისუნარიანობა დამოკიდებულია ბიკარბონატის იონებზე. წყალქვეშა სამყაროს ცხოვრება რეგულირებულია პროტეინებით, რომელსაც მჟავიანობის სპეციფიური დონე სჭირდება. მჟავიანობის მატება კი იწვევს მათი მეტაბოლიზმისა და იმუნური რეაქციების გაუარესებას.  

 კლიმატის ცვლილების საერთაშორისო პანელის მიხედვით (5,9), ოკეანის მჟავიანობის მომატების გამო, ნავარაუდებია, რომ ოცდამეერთე საუკუნის განმავლობაში, ოკეანის თითქმის ყველა დონეზე შეიცვლება ჯიშების შემადგენლობა და თევზჭერითი პოტენციალი (საშუალო საიმედოობა). გლობალური მასშტაბით, ნავარაუდებია, რომ ზღვის ცხოველების ბიომასა დაიკლებს 15%±5.9%-ით; ხოლო მაქსიმალური თევზჭერითი პოტენციალი შემცირდება 20.5%-24.1%-ით მეოცე საუკუნის ბოლოს (2081-2100), 1986-2005 წლებთან შედარებით (სცენარი 8.5, საშუალო საიმედოობა) (5,25).

 ცვლილებების ყველაზე დიდი მასშტაბი  ნავარაუდებია ტროპიკებსა და ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში (5,25). დიდ სიღრმეზე სითბო სამხრეთ ოკეანეში გავრცელდება (მაღალი საიმედოობა). საუკეთესო გათვლებით, ოკეანის ზედა 100 მეტრი დათბება 0.6°-დან 2.0° ცელსიუსამდე, ხოლო 0.3°-დან 0.6 გრადუსამდე დაახლოებით 1000 მეტრის სიღრმეზე 21 საუკუნის ბოლოსთვის (სცენარი 2.6) (1,8). 1993 წლიდან ოკეანის დათბობა და სითბოს შთანთქმა გაორმაგდა; ის გამოწვეულია ანთროპოგენული ზეწოლით (5,9).

ზედაპირის მჟავიანობის მომატება და დათბობა უკვე გამოვლინდა ისტორიულ პერიოდში. ნავარაუდებია, რომ ჟანგბადის შემცველობა დაიკლებს 100-6000 მეტრ სიღრმეზე მსოფლიო ოკეანის 59%-80%-ში უკვე 2031-2050 წლისთვის (სცენარი 8.5). წყალქვეშა ეკოსისტემის ცვლილების ხუთ მთავარ გამომწვევს - (1) ზედაპირის დათბობას, (2) მჟავიანობის მატებას, (3) ჟანგბადის კლებას, (4) ნიტრატის შემცველობას, (5) ნეტო პირველად წარმოებას - ნავარაუდებია, რომ ადგილი ექნებათ 2100 წლამდე მსოფლიო ოკეანის 60% (სცენარი 8.5) ან 30%-ზე მეტში (სცენარი 2.6) (5,22).

1971-2010 წელს კლიმატის სისტემაში დაფიქსირებული ენერგიის ზრდის დიდი ნაწილი ოკეანეზე მოდის: ამ პერიოდში დაგროვილი ენერგიის 90%-ზე მეტი ოკეანემ შთანთქა (1,8). შედარებისთვის, ამავე პერიოდში ატმოსფეროში სითბოს მატება შეადგენდა 1%-ს. თითქმის უეჭველია, რომ ოკეანის ზედა ფენა (0-700 მ) დათბა 1970-დან 2010 წლამდე და სავარაუდოა, რომ ის დათბა უფრო მეტად ვიდრე 1870-1971 წლებში (4,4).

ყველაზე სამწუხარო ისაა, რომ ოკეანის ეკოსისტემის ცვლილებამ შეუქცევადი ხასიათი მიიღო. ის გაგრძელდება იმ შემთხვევაშიც, თუ ჩვენ სრულად შევწყვეტთ ემისიებს; პანელის მიხედვით (1,28), ანთროპოგენური კლიმატის ცვლილებების დიდი წილი შეუქცევადია საუკუნოვანი და ათასწლეულის მასშტაბით, გარდა იმ შემთხვევისა, თუ ატმოსფეროდან სპეციალური ტექნოლოგიების მეშვეობით მოვაშორებთ ნახშირორჟანგს უწყვეტად და ხანგრძლივად. ოკეანის ზედაპირის ტემპერატურა შეინარჩუნებს მეტ-ნაკლებად მდგრად ტემპერატურას, ნახშირორჟანგის გაფრქვევების სრული შეწყვეტის შემდეგაც. გამომდინარე დიდი დროითი მასშტაბებისა, რომელიც სჭირდება სითბოს გადანაცვლებას ოკეანის ზედაპირიდან სიღრმეზე, ოკეანეების დათბობა საუკუნეები გაგრძელდება. გამომდინარე იქიდან, თუ რომელი სცენარით ვიხელმძღვანელებთ, 15%-დან 40%-მდე გამოყოფილი ნახშირორჟანგი შენარჩუნდება ატმოსფეროში 1 000 წელიწადზე მეტ ხანს (1,28).

რაც შეეხება ოცდამეერთე საუკუნის პერსპექტივებს: აქაც, ოკეანეში მჟავიანობის მატების ტემპი დამოკიდებულია სცენარზე:

 

სცენარი	მოიმატებს % ოცდამეერთე საუკუნის ბოლოსთვის
2.6	15-17%
4.5	38-41%
6.0	58-62%
8.5	100-109%

ცხრილი 5. მჟავიანობის მატება თითოეული სცენარის მიხედვით, ამ საუკუნის ბოლოსთვის წინა საუკუნის ბოლოსთან შედარებით.          

წყარო: (4,12).

მჟავიანობის მატება თითოეული სცენარის მიხედვით, ამ საუკუნის ბოლოსთვის წინა საუკუნის ბოლოსთან შედარებით.            

წყარო: (4,12).

 

რა გავლენას მოახდენს ეს ყოველივე უშუალოდ წყალქვეშა ეკოსისტემებზე, ადამიანსა და მის საქმიანობაზე? ოკეანის მჟავიანობის მომატება განსაკუთრებით დამღუპველია ჯიშებისთვის, რომელთა ჩონჩხი და ნიჟარა კალციუმის კარბონატისგან ყალიბდებიან; ასეთია: მოლუსკები, ორკარედიანი ნიჟარები, კიბორჩხალები, ფიტოპლანქტონები და მარჯნები, რომლებიც კვებითი ჯაჭვის ქვედა საფეხურს ქმნიან. მჟავიანობის მომატება ამცირებს ხელმისაწვდომობას კარბონატის იონებისა ოკეანეში, რაც მათ გადარჩენას უზრუნველყოფდა.

კლიმატის ცვლილების სხვა კომპონენტებთან ერთად, ოკეანის მჟავიანობის მომატება ართულებს ვითარების გამოსწორებას. ამის მაგალითია მარჯნის გაუფერულება. მარჯნები ორმხრივ ურთიერთობაშია ფოტოსინთეტურ წყალმცენარეებთან, რომლებიც მის ქსოვილში ცხოვრობენ. მარჯნები უზრუნველყოფენ თავშესაფარს წყალმცენარეებისთვის; ისინი ერთმანეთს ამარაგებენ ნივთიერებებით, რაც გადარჩენისთვისაა საჭირო. თუმცა, ნახშირორჟანგის დაგროვების გამო, წყლის ტემპერატურა იზრდება, მარჯნები აძევებს ამ წყალმცენარეებს, რითაც ისინი დაავადებებისადმი მეტად მოწყვლადი ხდებიან და უმცირდებათ ჩონჩხის სტრუქტურის ჩამოყალიბების უნარი. ოკეანის მჟავიანობის მატების გამო, მარჯნის რიფები ვერ ახერხებენ კალციუმის კარბონატის დონის აღდგენას. პანელის მიხედვით, 99% ან მეტი თბილი წყლების მარჯნის რიფები შეიძლება გაუჩინარდეს, თუ ტემპერატურა მოიმატებს 2°C-ით ან მეტით წინა-ინდუსტრიულ დონეებთან შედარებით. მარჯნის რიფების 30% გადარჩენა შესაძლებელია, თუ ნახშირბადის ემისია მნიშვნელოვნად შემცირდება.

მოლუსკების თევზსაჭერები ასევე გრძნობენ გავლენას კლიმატის ცვლილებისა. ამან უკვე რამდენიმე მილიონიანი ზარალი მოუტანა ჩრდილო-დასავლეთ ამერიკის თევზჭერით პოტენციალს. ოკეანის დათბობამ გამოიწვია ტოქსიკური წყალმცენარეების აყვავება. ეს ტოქსიკური წყალმცენარეები აწარმოებენ დომოიდურ მჟავას და სახიფათო ნეიროტოქსინს, რომელიც იზრდება მოლუსკების სხეულში და რაც სახიფათოა ადამიანისთვის. ბევრი დასავლეთ სანაპიროს თევზსაჭერი დაიხურა. სამომავლო ცვლილებები თევზის დისტრიბუციაში, თევზის შემცირება და თევზჭერითი პოტენციალის ცვლილება კლიმატის ცვლილების გამო, ნავარაუდებია, რომ გავლენას მოახდენს ზღვის რესურსზე დამოკიდებული ხალხების შემოსავალზე, საცხოვრისზე, საჭმლის უსაფრთხოებაზე; ხოლო წყალქვეშა ეკოსისტემების გრძელვადიანი დანაკარგი ავნებს ოკეანის როლს, კულტურულ, რეკრეაციულ ღირებულებებში, რაც მნიშვნელოვანია ადამიანური იდენტობისა და კეთილდღეობისთვის (5,30).

 

სურათი 3. უჩვენებს მსოფლიო მასშტაბით თევზჭერითი პოტენციალის ცვლილებას 2081-2100 წლებისთვის 1986-2005 წლებთან მიმართებით; სტაფილოსფერი გრადაციით აღნიშნულია პოტენციალის კლება პროცენტებში, ხოლო იასამნისფერით მატება პროცენტებში.

წყარო: (5,29).

თუ კლიმატის ცვლილებაზე რეაგირება არ იქნება მძაფრი, თუ არ შევცვლით კლიმატს, ნავარაუდებია, რომ საუკუნის ბოლოს მოლუსკების მარაგი შემცირდება 35%-ით, ხამანწკების - 50%-ით; მოლუსკების ინდუსტრიის ჯამურმა დანაკარგმა შეიძლება მიაღწიოს 230 მილიონ დოლარს. იგივე სცენარით, ოკეანის მჟავიანობის მომატებამ, გლობალურ დათბობასთან წყვილში, შეიძლება გამოიწვიოს 140 მილიარდი დოლარის ჯამური დანაკარგი იმ რეკრეაციულ სარგებელში, რასაც იძლევიან მარჯნის რიფები.

 

კრიოსფერო, ზღვის დონის მატება

 

არანაკლებ რთულადაა ვითარება ზღვის დონესთან მიმართებაში; ზღვის დონის მატებას ორი მთავარი მიზეზი აქვს: (1) თერმული გაფართოება - რადგან ტემპერატურის მატებასთან ერთად, წყლის მოლეკულები ფართოვდება და ოკეანის მოცულობაც იზრდება; (2) - კრიოსფეროს, ანუ დედამიწის ყინულთა სისტემის, ლღობა. ყინულის ლღობა იწვევს ზღვის დონის მატებას, რაც დატბორვით ემუქრება ზღვისპირა ქალაქებს და წარმოშობს ათობით მილიონი ეკომიგრანტის საფრთხეს; ეს კი, თავის მხრივ, პოტენციურ კონფლიქტების - მათ შორის შეიარაღებულის - რისკს ზრდის.

ბოლო ორი ათწლეულის მანძილზე გრენლანდია და ანტარქტიკის ყინულოვანი ზედაპირი მასას კარგავენ. მყინვარები თითქმის მთელი მსოფლიო მასშტაბით მცირდებიან, ხოლო არქტიკის ზღვის ყინული და ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს გაზაფხულის თოვლის საფარი განაგრძობენ სიდიდეში კლებას (1,9). ყინულის საფარმა და მყინვარებმა დაკარგეს მასა. 2006-დან 2015 წლამდე გრენლანდია კარგავდა 278 ± 11 გიგატონს წელიწადში (რაც უტოლდება 0,77 ± 0,03 მილიმეტრ ზრდას ზღვის დონისა), მეტწილად ზედაპირის ლღობის გამო. 2006-2015 ანტარქტიკის ყინულის დანაკარგმა შეადგინა 155 ± 19 გიგატონა (0,43 მმ/წელიწადში). გრენლანდიის და ანტარქტიკის გამოკლებით, ყინულების მასის დანაკარგი წარმოადგენდა 220±30 გიგატონას გრენლანდიისა და ანტარქტიკის გარდა, რაც უტოლდება 0,61±0,08 მმ წელიწადში (5,4). ოცდამეერთე საუკუნის ბოლოს, გლობალური მყინვარების მოცულობა, ანტარქტიკის პერიფერიების გამოკლებით, ნავარაუდებია, რომ შემცირდება 15%-იდან 55%-მდე,  სცენარი 2.6-ის მიხედვით და 35%-იდან 85%-მდე, სცენარი 8.5-ის მიხედვით.

როგორც ვთქვით, ყინულების ლღობა იწვევს დედამიწის ზღვის დონის მატებას. ყოველ გამლღვარ 360 გიგატონა ყინულზე მსოფლიო ოკეანე 1 მილიმეტრით. ზღვის დონე გაიზარდა გრენლანდიისა და ანტარქტიკის ყინულების დაკარგვის გამო. გრენლანდიის მასის დანაკარგი გასამმაგდა 2007-2016 წლებში 1997-2006 წლებთან შედარებით (5,10).

ყინულის მასის დაკარგვა არა მხოლოდ ზღვის დონესთან მიმართებაშია საგანგაშო, არამედ „ალბედოს ეფექტის“ გამოც. ალბედო დედამიწის ზედაპირის ან ატმოსფეროს უნარია, აირეკლოს და კოსმოსში დააბრუნოს მასზე დაცემული მზის სხივები. აბსოლუტური 100%-იანი არეკვლა შეესაბამება ალბედოს სიდიდეს - 1. თოვლიანი ზედაპირის ალბედო არის დაახლოებით 80%, ხოლო დედამიწის საშუალო ალბედო კი  30%, რადგან ყინული თეთრია და მზის სხივებს უკან ირეკლავს და არ შთანთქავს მათ (7,10). ყინულის კლების შემთხვევაში, პლანეტა უფრო მეტი სითბოს აითვისებს. ყინულის სრული ლღობა, ერთი კვლევის მიხედვით,[19] გაუტოლდება ნახშირორჟანგის ემისიების რაოდენობას, რაც კაცობრიობამ უკანასკნელი ოცდახუთი წლის მანძილზე გამოყო.

მსოფლიო ზღვის დონე, ნავარაუდებია, რომ 2081-2100 წელს 1986-2005 წელთან შედარებით მოიმატებს 0.39 მეტრით (სავარაუდო დიაპაზონი - 0.26-0.53 მ.) , ხოლო 2100 წლისთვის 0.43 მეტრით (სავარაუდო დიაპაზონი - 0.29-0.59 მ.) [სცენარი 2.6]; იგივე მონაცემები სცენარი 8.5-სთვის შეადგენს 0.71 მეტრს (სავარაუდო დიაპაზონი - 0.51-0.92 მ.) და 0.84 მეტრს (0.61-1.10 მ.). (5,23); ზღვის დონის მატება გამოიწვევს ზღვის ექსტრემალური მოვლენების ზრდას. ზღვის ექსტრემალური მოვლენები, რაც უწინ ყოველ საუკუნეში ხდებოდა, ნავარაუდებია, რომ მოხდება ყოველ წელს მსოფლიო ოკეანის მრავალ ადგილას. ყველა სცენარის მიხედვით, ზღვის დაბალ დონეზე განლაგებული ბევრი დიდი ქალაქი და პატარა კუნძული, სავარაუდოდ, გამოცდის ისტორიულ საუკუნოვან მოვლენებს, სულ მცირე, ყოველწლიურად 2050 წლისთვის.

საინტერესოა რამდენიმე ფაქტი და პროექცია ზღვის დონის მატების შესახებ:

• გლობალური საშუალო ზღვის დონე 2081-2100 წლებისთვის, 1986-2005 წლებთან მიმართებით მოიმატებს (1) 0.26-0.55 მეტრით (სცენარი 2.6), (2) 0.32-0.63 მეტრით - (სცენარი 4.5), (3) 0.33-0.63 მეტრით – (სცენარი 6.0), (4) 0.45-0.82 მეტრით - სცენარი 8.5-ისთვის (5,25);
• ზღვის დონის მატება არ იქნება ერთგვაროვანი. ოცდამეერთე საუკუნის ბოლოს, მეტად სავარაუდოა, რომ ზღვის დონე გაიზრდება 95% პროცენტში მსოფლიო ოკეანისა. დაახლოებით 70% სანაპიროებისა გამოცდის ზღვის დონის ცვლილებას სულ მცირე 20%-იან ცვლილებას (1,25).
• თითქმის უეჭველია, რომ გლობალური საშუალო ტემპერატურა განაგრძობს ზრდას 2100 წლის შემდეგ. ყველაზე ოპტიმისტური სცენარი 2.6 მიხედვით, 2300 წელს ზღვის დონე 1 მეტრით აიწევს, ხოლო სცენარი 8.5 მიხედვით, 1-დან 3 მეტრამდე (5,28).

 

პერმაფროსტი

 

ადამიანის მიერ გამოწვეული გლობალური დათბობა კიდევ ერთ დამატებით სირთულეს ქმნის - ეს პერმაფროსტის ლღობა და მისი შესაძლო შედეგებია.

პერმაფროსტი (მრავალწლიანი მზრალობა - ქართ.) დედამიწის ქერქის ზედა ფენის გაყინული ქანებია, რომელიც გაყინულ მდგომარეობაში რჩება ზედიზედ ორი წლის მანძილზე. ის, როგორც წესი, გვხვდება ცივი კლიმატით გამორჩეულ ადგილებსა და მაღალმთიან რეგიონებში, მეტწილად ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში, არქტიკასა და მის შემოგარენში; უშუალოდ დედამიწის ზედაპირის ქვეშ, მდებარეობს აქტიური ფენა (30-200 სმ), რომელიც სეზონურად ლღვება და ხელახლა იყინება; ამ ფენის ქვეშ კი განლაგებულია პერმაფროსტი, რომელიც, მთელ რიგ შემთხვევებში, 1500 მეტრი სიღრმისაა. პერმაფროსტის უმრავლესობა ჩამოყალიბდა უკანასკნელი გამყინვარების პერიოდისას ან მის შემდეგ. პერმაფროსტი შეიცავს 1700 მილიარდ ტონა ორგანულ მასალას, რაც დაახლოებით ნახევარია მთელ ნიადაგში არსებული ორგანული მასალისა. ეს ყველაფერი ათასობით წლის მანძილზე გროვდებოდა და თანდათანობით იყინებოდა არქტიკული სიცივის გამო. აღსანიშნავია, რომ ნახშირბადის ოდენობა პერმაფროსტში ოთხჯერ მეტია ოდენობაზე, რომელიც კაცობრიობამ გააფრქვია ახალ დროში.[20]

პერმაფროსტი შეიძლება შედგებოდეს ქვისგან, ნალექი ქანებისგან, მიწისგან, რომელიც შეიცავს განსხვავებული რაოდენობის ყინულს. ყინული მოქმედებს ცემენტის მსგავსად, „კრავს“ რა ამ ნივთიერებებს. პერმაფროსტი ერთგვარი „მაცივარია“, რომელიც ათასწლეულების მანძილზე მიწაში დაგროვილ ორგანულ მასალას გაყინულ მდგომარეობაში ინახავს. უშუალოდ არქტიკასა და არქტიკის მიდამოებში არსებული პერმაფროსტები ჯამურად შეიცავს 1460-1600 გიგატონა ნახშირბადს, რაც დაახლოებით ორჯერ აღემატება ატმოსფეროში უკვე არსებულ ნახშირბადს (850 გიგატონა).

პერმაფროსტების ლღობის შემთხვევაში, აქტიურდება მანამდე უმოქმედო ბაქტერია და მიწისქვეშ არსებული ნახშირბადი გარდაიქმნება CH₄-ად (მეთანად) უჟანგბადოებისას ან CO₂-ად (ნახშირორჟანგად) ჟანგბადის არსებობის  შემთხვევაში; ეს კი დამატებით თავის ტკივილი იქნება სათბურის გაზებით ისედაც გადატვირთული ჩვენი ატმოსფეროსთვის. 

დღესდღეობით პერმაფროსტი თანდათანობით ლღვება; „კლიმატის ცვლილების მთავრობათაშორისი პანელის“ მიხედვით, 2100 წლისთვის, ზედაპირთან ახლოს, 3-4 მეტრის სიღრმეზე მყოფი  პერმაფროსტის შეიძლება გალღვეს 24%-ით (± 16%), შედარებით ოპტიმისტური სცენარის (RCP2.6) მიხედვით ან 69%-ით (± 20%), ყველაზე ცუდი სცენარის (RCP8.5) მიხედვით. მოვლენათა ამგვარი განვითარება გამოიწვევს ათობით ან ასობით გიგატონა სათბურის გაზების - ნახშირორჟანგის და მეთანის - გამოყოფას ატმოსფეროში, რაც, ცხადია, კიდევ უფრო დააჩქარებს გლობალურ დათბობას. მეცნიერთა ნაწილი მიიჩნევდა, რომ დათბობის შემთხვევაში მცენარეთა ვეგატაციის პერიოდი გაიზრდებოდა, რაც მათ საშუალებას მისცემდა მეტი ნახშირორჟანგი დაებრუნებინა მიწაში, ანუ, თითქოს გლობალური დათბობა „თავის თავს განკურნავდა“, მაგრამ IPCC-ის მიხედვით, მცენარეების ზრდამ შესაძლოა, ხელახლა ნახშირბადი ნაწილობრივ კი დააბრუნოს ნიადაგში, მაგრამ ვერ აუწყობს ფეხს ნახშირბადის გამოყოფას გრძელვადიან პერსპექტივაში. პანელის მოხსენებაში ვკითხულობთ:

 „თითქმის უეჭველია, რომ ზედაპირთან ახლოს მყოფი პერმაფროსტი შემცირდება გლობალური საშუალო ტემპერატურის მატებასთან ერთად. ოცდამეერთე საუკუნის ბოლოსთვის, ზედაპირთან ახლოს მყოფი პერმაფროსტი (ზედა 3.5 მეტრი) ნავარაუდებია, რომ დაიკლებს 37%-დან (სცენარი 2.6) 81%-მდე. (საშუალო ვარაუდი)“ (1,25).

აღსანიშნავია, რომ არქტიკის მიწური პერმაფროსტის 20% მოწყვლადია პერმაფროსტის გაყინვისადმი; პერმაფროსტის ტემპერატურის ზრდა რეკორდულია 1980 წლიდან დღემდე (ძალიან მაღალი საიმედოობით). ამ ზრდას განეკუთვნება ტემპერატურის 0.29°C-იანი  (± 0,12 C°) მატება 2007-2015 წლის პერიოდში, დედამიწის მთიან რეგიონებში. როგორც ვთქვით, არქტიკის და მის შემოგარენში არსებული პერმაფროსტი შეიცავს 1460-1600 გიგატონა ორგანულ ნახშირბადს. თუმცა, უნდა ითქვას ისიც, რომ არსებობს მხოლოდ საშუალო სიძლიერის მტკიცებულება და დაბალი თანხმობა მეცნიერებს შორის იმაზე, თუ რამდენად გამოყოფენ ისინი დამატებით მეთანს ან ნახშირორჟანგს. თუმც, დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ პერმაფროსტის გაყინვამ და ყინულის უკან დახევამ გამოიწვია მაღალმთიანი ფერდობების სტაბილურობის შემცირება.

ზოგიერთი გამოთვლით, 110-დან 231 გიგატონამდე სასათბურე აირები გამოიყოფა 2040 წლისთვის, ხოლო 850-1400 გიგატონა 2100 წლისთვის. ეს ნიშნავს 2011 წლიდან 2040 წლამდე ყოველწლიურად 4-8 მილიარდ ტონამდე სათბურის გაზებს და 10-16 გიგატონას ყოვეწლიურად 2011-2100 წლებში.[21] შედარებისთვის, ადამიანის საქმიანობით გამოწვეული ემისია ყველა სათბურის გაზებისა 2017 წელს იყო დაახლოებით 36 გიგატონა.

 იმისთვის, რომ ეს პროცესები არ გაგრძელდეს, აუცილებელია კაცობრიობამ შეწყვიტოს ატმოსფეროში სათბურის აირების გაფრქვევა. 2100 წლისთვის, თუ არ შევაჩერებთ გაფრქვევებს, მსოფლიო მოსახლეობის 5% დაიტბორება ყოველწლიურად. ინდონეზიის დედაქალაქი ჯაკარტა, რომელშიც დღესდღეობით 10 მილიონი ადამიანი ცხოვრობს, შეიძლება აღმოჩნდეს წყლის ქვეშ 2050 წლისთვის. ჩინეთი უკვე დღესდღეობით ასობით ათასი თავისი თანამოქალაქის ევაკუაციას ახდენს ყოველ წელს, რათა მოაშოროს ისინი წყალდიდობებს მარგალიტის მდინარის დელტაში. ნავარაუდებია, რომ მალე ქალაქი დაიტბორება (6,57), თავის წიგნში „წყალმოვარდნა“[22] ჯეფ გუდელი ჩამოთვლის იმ ღირსშესანიშნაობებსა თუ ადგილებს, რომლებიც აღმოჩნდებიან წყლის ქვეშ. მათ შორისაა: მარშალის და მალდივის კუნძულები, ბანგლადეში, ფეისბუქის სათაო ოფისი, დონალდ ტრამპის ზამთრის რეზიდენცია მარა ლაგო (!) და ყველა სანაპირო, რომელზეც ყოფილხართ.

2100 წლისთვის, შეერთებულ შტატებში უძრავი ბიზნესში 2.4 მილიონი სახლი აღმოჩნდება წყალქვეშ, რომელთა ღირებულებაც ერთ ტრილიონ ამერიკულ დოლარს უტოლდება. კლიმატის ცვლილებასთან მიმართებაში უმოქმედობა გამოიწვევს 100 ტრილიონი დოლარის ზარალს ყოველწლიურად, რაც დღევანდელ მთლიან შიდა პროდუქტზე მეტია. თუმცა, უმრავლესობა გათვლებისა უფრო მოკრძალებულია: 14 ტრილიონი წელიწადში, რაც თითქმის მეხუთედია დღევანდელი მსოფლიო მთლიანი შიდა პროდუქტის (6,58).

 

გამოსავალი

 

მსოფლიო კულტურაში ბევრია წიგნი, რომელიც კლიმატის ცვლილებას აპოკალიფსთან დააკავშირებდა. დასავლელმა ადამიანმა, რომელსაც, მაგალითად, იოანეს გამოცხადებაში გადმოცემული მეორედ მოსვლა აქვს არაცნობიერში დალექილი, იოლად შეიძლება შეადაროს კლიმატის ცვლილება ხსენებულ ტექსტს და მიიჩნიოს, რომ აპოკალიფსი გარდაუვალია, მეტადრე, რომ ფაქტები და პროექციები რთულ მომავალ გვიხატავს. მართლაც: ყოველივე ზემოთქმულის ფონზე, ჩნდება კითხვა: განწირულები ვართ?

როგორც ვთქვით, მსოფლიოს საზოგადოება კლიმატის ცვლილებას სხვადასხვაგვარად პასუხობს: ზოგიერთი პოლიტიკის გატარებით, ზოგიც თავის სამოქალაქო ვალს მთავრობებზე ზეწოლით იხდის; ზოგი ინოვაციური ტექნოლოგიებს ქმნის; ზოგიც თანხას რიცხავს კლიმატის ცვლილებების შესაჩერებელ ფონდებში. კლიმატის კრიზისთან დაკავშირებით გამორჩეულია გარემოს დამცველი მეცნიერის პოლ ჰოუქენის წამოწყებული პროექტი  Project Drawdown („პროექტი შემცირება“), რომელიც თავისი არსით ცდილობს გაემიჯნოს აპოკალიფსურ წარმოსახვებსა და ფანტაზიებს.[23] 

პროექტის ფარგლებში, მათემატიკურ გაანგარიშებაზე დაყრდნობით, გამოიკვლიეს და შეადგინეს სია იმ ასი გამოსავლისა, რომელიც პრაქტიკულია კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლისთვის. მათ გამოთვალეს თუ რამდენი გიგატონა ნახშირორჟანგის ექვივალენტი იქნებოდა შეკავებული 2050 წლამდე და რა იქნებოდა დანახარჯი და დანაზოგი ამ თითოეული გამოსავლის შემთხვევაში. მათი მონაცემები  ეყრდნობა რეფერირებად კვლევებს. ასი გამოსავლიდან ოთხმოცი არსებულია, ხოლო ოცი ჯერ კიდევ შექმნის პროცესშია. გამოსავლები იყოფა შემდეგი კატეგორიების მიხედვით: (1) ელექტროენერგიის წარმოება; (2) საკვები; (3) ქალები და გოგონები; (4) მშენებლობა და ქალაქები; (5) მიწის გამოყენება; (6) ტრანსპორტი და (7) მასალები.

 

 

 

გამოსავალთა პირველი ათეული ასე გამოიყურება:[24]

 

რანგი	გამოსავალი	სექტორი	ჯამური ატმოსფერული CO2-ექვივალენტის შემცირება	ნეტო ღირებულება	დანაზოგი (მილიარდ ამერიკულ დოლარში)
1	გამაგრილებელ საშუალებათა მართვა	მასალები	89.74	ა/ხ[25]	$-902.77
2	ქარის ტურბინები (სახმელეთო)	ელექტოენერგიის წარმოება	84.60	$ 1 225.37	$ 7 425.00
3	საკვები ნარჩენები	საკვები	70.53	ა/ხ	ა/ხ
4	მცენარეებით მდიდარი დიეტა	საკვები	66.11	ა/ხ	ა/ხ
5	ტროპიკული ტყეები	მიწის გამოყენება	61.23	ა/ხ	ა/ხ
6	ქალთა განათლება	ქალები და გოგონები	51.48	ა/ხ	ა/ხ
7	ოჯახის დაგეგმვა	ქალები და გოგონები	51.48	ა/ხ	ა/ხ
8	მზის ფერმები	ელექტოენერგიის წარმოება	36.90	$ -80.60	$ 5 023.84
9	საძოვარი ტყეებში	საკვები	31.19	$41.59	$ 699.37
10	მზის პანელები სახურავზე	ელექტოენერგიის წარმოება	24.60	$ 453.14	$3 457.63

ცხრილი 6. Project Drawdown-ის ათი საუკეთესო გამოსავალი შესაბამისი მაჩვენებლებით.

 

განვიხილოთ რამდენიმე მათგანი:

გამაგრილებელ საშუალებათა მართვა - Project Drawdown გამაგრილებელ საშუალებათა მართვას განმარტავს, როგორც არსებული დანადგარების გამაგრილებელ საშუალებათაგან გამოჟონვის კონტროლს უკეთესი მართვის პრაქტიკებით, გაჯანსაღებით გადამუშავებით. ეს გამოსავალი ცვლის აქამდე არსებულ პრაქტიკებს.

გამაგრილებელი საშუალებები გამოიყენება სითხედ ისეთ კომერციულ გაყინვის სისტემებში, როგორებიცაა კონდიციონერები და მაცივრები; ასევე: მაცივარ-კონტეინერებში, რომლებიც გამოყენებულია ფუჭებადი საქონლისთვის, საჰაერო გასუფთავების სისტემა მანქანებში, მატარებლებში, თვითმფრინავებზე, გემებსა და ინდუსტრიულ გამაგრილებელ სისტემებში. არსებობს რამდენიმე ტიპის გამყინავი. [1] ქლორო-ფლუორო-კარბონები (CFCs) და [2] ჰიდრო-ფლუორო კარბონები (HCFCs) უკვე მოხსნილია წარმოებიდან, რადგან ისინი იწვევდნენ ოზონის სფეროს რღვევას. ალტერნატივა - ჰიდრო-ფლუორო-კარბონი (HFCs) არ ვნებს ოზონს. თუმცა მისი სასათბურე პოტენციალი 1000-დან 9000-მდე აღემატება ნახშირორჟანგისას.

2016 წლის ოქტომბერში, 170-ზე მეტი ქვეყნის ოფიციალური პირები შეიკრიბნენ რუანდას დედაქალაქ კიგალიში, რათა გამკლავებოდნენ ამ პრობლემას. მსოფლიო ინდუსტრიები მოხმარებიდან ამოიღებს ჰიდრო-ფლუორო-კარბონს (HFCs). ეს პროცესი დაიწყება მაღალშემოსავლიანი ქვეყნებიდან 2019 წელს; მათ მიყვება რამდენიმე დაბალ შემოსავლიანი ქვეყანა 2024 წელს და ბოლოს, - დანარჩენები 2028 წლიდან. ჩამნაცვლებლები უკვე ბაზარზეა, მათ შორის, ბუნებრივი გამაგრილებელი საშუალებები, როგორებიცაა პროპანი და ამონიუმი.

მეცნიერთა დაანგარიშებით, კიგალის შეთანხმება შეამცირებს გლობალურ დათბობას თითქმის 0.4°C-ით 2100 წლისთვის. ამის მიუხედავად, HFC-ის გაიზრდება არსებითად, სანამ ყველა ქვეყანა შეწყვეტს მათ გამოყენებას, რადგან გამაგრილებელ საშუალებათა ემისიების 90% ხდება დანადგარების ექსპლუატაციის ბოლოს. ამიტომაც მნიშვნელოვანია ეფექტური მოშორება უკვე დღეს არსებული დანადგარებისა. მათი მოშორების შემდეგ, შესაძლებელია მათი გადამუშავება ან სხვა ნივთიერებებად ქცევა, რაც არ შეიტანს თავის წვლილს გლობალურ დათბობაში.

Project Drawdown-ის ანალიზი მოიცავს ემისიების შემცირებას, რომელიც შეიძლება მიღწეულ იქნას იმ გამაგრილებელ საშუალებათა განკარგვით და განადგურებით, რომლებიც უკვე ცირკულაციაშია. თუ გამაგრილებლებისგან გამოწვეული პოტენციურ გაფრქვევების 87%-ს შემდგომი 30 წლის მანძილზე შევამცირებთ, ამით მოვახერხებთ შევაკავოთ 89.7 გიგატონა ნახშირორჟანგის შეკავებას. კიგალის შეთანხმების მიხედვით, გამაგრილებლების ემისიების კლება შეამცირებდა 25-დან 78 გიგატონა ნახშირორჟანგს. გაჟონვის თავიდან არიდებისა და გამაგრილებლის განადგურების ოპერაციული ხარჯები  მაღალია და შეადგენს დაახლოებით 903 მილიარდ ამერიკულ დოლარს 2050 წლისათვის.

ქალთა განათლება და ოჯახის დაგეგმვა - ამ, ერთი შეხედვით, მოულოდნელი გამოსავლების ერთმანეთთან დაკავშირებისას, აღმოჩნდება, რომ ჯამში ისინი წარმოადგენენ კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლის საუკეთესო საშუალებას.

ქალთა განათლება ძლიერი ინსტრუმენტია ემისიების შემცირებისთვის. ქალები, რომლებიც მეტ წლებს ატარებენ განათლებაში, ჰყავთ ნაკლები და უფრო ჯანმრთელი შვილები. განათლებული ქალები აქტიურად მართავენ თავიანთ რეპროდუქტიულ ჯანმრთელობას. სავარაუდოა, რომ ისინი ამ შემთხვევაში იყოლიებენ ნაკლებ შვილს თავიანთი ნების წინააღმდეგ. განათლება ხელს შეუწყობს, რომ შინა მეურნეობის კარგი მმართველები იყვნენ.

მოსახლეობის ზრდა ერთ-ერთი ფუნქციაა ნაყოფიერებისა, მოკვდავობისა და მიგრაციისა. საზოგადოებაში განათლების გავრცელებამ ბევრი გზით შეიძლება შეუწყოს ან შეუშალოს ხელი სათბურის გაზების ემისიებსა და შესაბამისად, გლობალურ დათბობას. განათლების ფაქტორებს შორის, რომელიც გავლენას ახდენს მოსახლეობის რაოდენობის ზრდაზე, ქალთა განათლებას და განათლებასთან დაკავშირებული ნაყოფიერება დომინანტურია. განათლება ბევრ რამეზე ახდენს გავლენას: ქორწინების დროზე, ბავშვთა გაჩენის დროზე, ოჯახის სასურველ მოცულობაზე და შვილთა რაოდენობაზე. განათლებული ქალები გვიან ქორწინდებიან, გვიან აჩენენ ბავშვებს, ჰყავთ ნაკლები შვილი, ვიდრე მათ ვისაც აქვთ ნაკლები განათლება. თუმც, აღსანიშნავია, რომ განათლების გავლენა ქალთა ნაყოფიერებაზე კონტექსტურია და დამოკიდებულია ქვეყნის განვითარების დონეზე - ქვეყნებს, რომლებმაც ჯერ კიდევ უნდა გაიარონ დემოგრაფიული ტრანზიცია, ძლიერი გავლენას ახდენენ მსოფლიოში ნაყოფიერების მაჩვენებლებზე. ქალთა განათლება არის დამტკიცებული, ხარჯთეფექტური, მდგრადი გადაწყვეტილება მაღალფერტილურ ქვეყნებში მოსახლეობის არამდგრადი ზრდის წინააღმდეგ.

გონივრული სცენარის მიხედვით, პოპულაციის ზრდის ტემპის შემცირება აარიდებს 119.2 გიგატონ ნახშირორჟანგის ექვივალენტ ემისიებს 2020-2050 წლებში. ნავარაუდებია, რომ ეს გავლენა გამოწვეულია ოჯახის დაგეგმვისა და ქალთა განათლების კომბინაციით. გამომდინარე არასაკმარისი მონაცემებისა, Project Drawdown-მა აირჩია, რომ ეს რიცხვი შუაზე გაეყო. შესაბამისად, ნავარაუდევი გავლენად მიჩნეულია 59.6 გიგატონა ნახშირორჟანგის ექვივალენტი თითოეული კომპონენტისთვის - ქალთა განათლებისთვის და ოჯახის დაგეგმვისთვის. სურათი 4. სხვადასხვა სცენარის მიხედვით მსოფლიო მოსახლეობის რაოდენობის ცვლილება. წითლად მოცემულია დაბალი მატების ვარიანტი, ყვითლად - საშუალო, იისფრად - მაღალი ვარიანტი, ცისფრად - შემთხვევა, როცა ნარჩუნდება ნაყოფიერება უცვლელად. ეს მეტად ნაკლებსავარაუდო სცენარია.

წყარო: https://ourworldindata.org/future-population-growth; პირველწყარო მითითებულია სურათზე.

მსოფლიო მოსახლეობის ზრდის პრობლემის გადაწყვეტა მნიშვნელოვანია კლიმატის ცვლილების შეკავებისთვის. მოსახლეობის ზრდა ხელს უშლის პლანეტის მდგრადობას, რადგან ადამიანები ჭარბად მოიხმარენ რესურსებს, რაც, თავის მხრივ, ზრდის ნახშირორჟანგის ექვივალენტის დონეს ატმოსფეროში. თუ გავიაზრებთ მოსახლეობის ზრდას, როგორც ემისიების წყაროს, მნიშვნელოვანია, განვიხილოთ ორი ფაქტი: (1) მოსახლეობის ზრდა ყველაზე დიდია დაბალ და საშუალო შემოსავლიან ქვეყნებში. ამავე დროს, ერთ სულ მოსახლეზე ემისიები ყველაზე მეტი მდიდარ ქვეყნებშია. ყოველწლიურად ერთი ამერიკელი ან ავსტრალიელი საშუალოდ 2.3 დღეში გააფქვევს იმდენივე ნახშირორჟანგს, რამდენსაც მალის ან ნიგერიის ერთი მცხოვრები მთელი წლის მანძილზე. (2) რადგან განვითარებადი ქვეყნები შედიან დემოგრაფიული ტრანზიციის საბოლოო ეტაპზე, ისინი ხშირად იმეორებენ განვითარებადი ქვეყნების სამომხმარებლო და საწარმოო მოდელებს. ეს კი ნიშნავს შემდეგს: მიუხედავად იმისა, რომ განვითარებადი ქვეყნები ამცირებენ მოსახლეობის ზრდის ტემპერებს, მათი წვლილი ერთ სულ მოსახლეზე გლობალურ ემისიებში შეიძლება გაიზარდოს. შესაბამისად, მოსახლეობის რაოდენობის კონტროლის სტრატეგიები არ შეიძლება ყურადღებას ამახვილებდეს მხოლოდ მომავალი გამფქვევების (ემიტორების) რიცხვზე, არამედ აუცილებელია, მხედველობაში მივიღოთ ასევე მათი სამომავლო ემისიების მოდელები. ზუსტად ამიტომაა განათლება მნიშვნელოვანი. თუ ქალებს ხელი ისევე მიუწვდებათ განათლებაზე, როგორც კაცებს, არა მხოლოდ სავარაუდოა, რომ ისინი შექმნიან მცირე ოჯახებს, არამედ აგრეთვე შეძლებენ ადაპტაციას ისეთ ქმედებებთან, რომელიც დაეხმარება საზოგადოებას კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლაში.

აღსანიშნავია, რომ 225 მილიონი ქალი დაბალშემოსავლიან ქვეყნებში ვერ ახერხებს: (ა) აირჩიოს, უნდა თუ არა დაფეხმძიმება; (2) როდის სურს დაორსულდეს; (3) კონტრაცეპტივებთან სათანადო წვდომას. ეს საჭიროებები არსებობს ასევე მაღალშემოსავლიან ქვეყნებში, მათ შორის, შეერთებულ შტატებში, სადაც 45% ორსულობისა დაუგეგმავია. დღესდღეობით, მსოფლიოს აკლია $5.3 მილიარდის დაფინანსება, რათა ქალებს ჰქონდეთ წვდომა რეპროდუქტიულ ჯანმრთელობაზე, რომელიც მათ სურთ.

აქ აუცილებლად უნდა აღვნიშნოთ, იმ პრემოდერნული არგუმენტის შეუსაბამობა, რომლის მიხედვითაც, თითქოს სატანა წარმართავს ამგვარ ანალიზს, რადგან ის აბრკოლებს ადამიანების მოვლინებას ქვეყანაზე. მართლაც, ხშირად შევხვდებით ოჯახის დაგეგმვის და კონტრაცეპციის თემის გვერდით (აქ, არ ვსაუბრობ აბორტზე, რადგან ეს სხვა თემაა და წინამდებარე ნარკვევის თემას სცდება) დემონისა და ლუციფერის შესახებ მსჯელობებს. ამ დროს, თუ დავაკვირდებით, სწორედაც რომ პირიქითაა: მოსახლეობის ზრდა და ადამიანის მიერ რესურსების მომატებული ექსპლოატაცია გამოიწვევს ისეთ მდგომარეობას პლანეტაზე, რომელსაც „სატანური“ შეიძლება ეწოდოს. ოჯახის დაგეგმვა არ ნიშნავს, რომ მთავრობებმა იძულებით უნდა შეამცირონ მოსახლეობის რაოდენობა; ეს არც იმას ნიშნავს, რომ მაღალშემოსავლიანმა ქვეყნებმა უნდა უთხრან დაბალშემოსავლიანებს, რომ ბავშვები არ იყოლიონ, არამედ იმას, რომ ოჯახის ოპტიმალური ზომა პირდაპირაა დაკავშირებული პლანეტის და შესაბამისად, ამ ოჯახების კეთილდღეობაზე. დემოგრაფიული ცვლილება, მათ შორის, პოპულაციის ზრდა, ასაკის განაწილება, ურბანიზაციის მასშტაბი და ოჯახის ზომა გავლენას ახდენს ენერგიის გამოყენებასა და წარმოებაზე, და შესაბამისად, - ემისიებზე. აღსანიშნავია, რომ 1960-იანი წლებიდან მსოფლიოში ოჯახის ზომა განახევრდა 6 ბავშვიდან 3 ბავშვამდე.

სახმელეთო ქარის ტურბინები - დღესდღეობით 314 000 ქარის ტურბინა უზრუნველყოფს 4%-ს მსოფლიო ელექტროობისა. ნავარაუდებია, რომ ეს მაჩვენებელი გაიზრდება. ქარის ტურბინების ინდუსტრია გამორჩეულია ტურბინების გავრცელებითა და ფასის კლებით. მიმდინარე ფასის კლება მას მალე აქცევს ელექტროენერგიის ყველაზე იაფ წყაროდ.  

სახმელეთო ქარის ტურბინებს გააჩნიათ მცირე ნახშირორჟანგის კვალი, და, ჩვეულებრივ, იკავებენ ერთ პროცენტზე ნაკლებს მიწისა, რომელზეც ისინი განაწილებული არიან. ასე რომ, საძოვრის გამოყენება და რეკრეაცია შეიძლება მოხდეს ენერგიის წარმოების თანადროულად. რაც აგრეთვე მნიშვნელოვანია, საჭიროა ერთი ან ნაკლები წელი, რათა ავაშენოთ ქარის ფერმა - სწრაფად ვაწარმოოთ ენერგია და ამოვაგოთ ინვესტიცია. ქარის ცვალებადი ბუნება ნიშნავს, რომ ქარის ტურბინა ხანდახან არ ტრიალებს. ქარის ენერგია, მსგავსად ენერგიის სხვა განახლებადი წყაროებისა, სისტემის ნაწილია, რომლებმაც აუცილებლად უნდა ჩაანაცვლონ ნამარხი საწვავები. ნელი თუმცა მდგრადი განვითარების შემდეგ, სახმელეთო ქარის ენერგია იზრდება ყოველწლიურად 20%-ით უკანასკნელი ათწლეულის მანძილზე.

სახმელეთო ქარის ტურბინებით ქარის მოპოვების ზრდა 3.06%-დან (2014 წლის მონაცემი) 21.65%-მდე 2050 წლისთვის, მოითხოვს 5.2 ტრილიონ ამერიკულ დოლა საწყის დანახარჯებს. მათ შეუძლიათ შეამცირონ 84.6 გიგატონა ნახშირორჟანგის ექვივალენტი 2020-დან 2050 წლამდე. უფრო ამბიციური სცენარებით კი - 146.5 ან 139.3 გიგატონა.

ქარის ელექტროსადგურები თამაშობენ მნიშვნელოვან და არსებით როლს ნებისმიერ გრძელვადიან პროექციაში, რომელიც ნახშირბადის დაბალ კონცენტრაციას უკავშირდება. როგორც განახლებადი რესურსი, ქარი არ მოითხოვს გათხრებს ან ბურღვას საწვავისთვის და შესაბამისად, მისი ფასი არაა მოწყვლადი ნამარხი საწვავის ფასების ცვლილებების მიმართ. ერთ-ერთი პრობლემური საკითხი მისი წყვეტადობაა: ქარის სიჩქარეები იცვლება სეზონურად და საათობრივად, რაც ბადებს დამხმარე ძალის ან განსაზღვრულ დროში ელექტროობის შენახვის საჭიროებას. დაბრკოლებაა ასევე  ქარისა და მზის ენერგიის გამოყენება ელექტროქსელის ინფრასტრუქტურაში მათი ინტეგრირება. თუმცა კვლევებისა და რეალური გამოცდილების მიხედვით, რომ ქარის ტურბინებში ჩადებული ინვესტიციები უფრო მომგებიანია, ვიდრე ნამარხ საწვავებში, თუ გავითვალისწინებთ გარე ფაქტორებს, როგორებიცაა ჯანმრთელობასა და გარემოზე გავლენები. აღსანიშნავია, რომ მსოფლიო ბევრ რეგიონს არ აქვს ცენტრალიზებული ელექტროსისტემა. ამ რეგიონებს შეუძლიათ ამგვარი სისტემები პირდაპირ განახლებადი ენერგიების სახით განავითარონ.

ახალი ქარის ტურბინების ენერგია განაგრძობს ზრდას როგორც კლიმატის პოლიტიკის არსებობის, ისე არარსებობის შემთხვევაში. მათ შეუძლიათ კონკურენცია გაუწიონ ნამარხ საწვავებს. თუმცა, ქარის, როგორც ელექტროენერგიის წყაროს გამოყენება უნდა აჩქარდეს: პოლიტიკით, რომელიც აწესებს მაღალ გადასახადს ნახშირორჟანგის გაფრქვევაზე; განახლებადი სტანდარტებით. ტექნოლოგიის განვითარებით და სხვა.

ოთარ ჭულუხაძე

 

 

 

გამოყენებული წყაროები:

 

1. IPCC, 2013: Summary for Policymakers. In: Climate Change 2013: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Stocker, T.F., D. Qin, G.-K. Plattner, M. Tignor, S.K. Allen, J. Boschung, A. Nauels, Y. Xia, V. Bex and P.M. Midgley (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA;

 

2. IPCC, 2014: Summary for policymakers. In: Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Field, C.B., V.R. Barros, D.J. Dokken, K.J. Mach, M.D. Mastrandrea, T.E. Bilir, M. Chatterjee, K.L. Ebi, Y.O. Estrada, R.C. Genova, B. Girma, E.S. Kissel, A.N. Levy, S. MacCracken, P.R. Mastrandrea, and L.L. White (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, pp. 1-32;

 

 

3. IPCC, 2014: Summary for Policymakers. In: Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change. Contribution of Work­ing Group III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Edenhofer, O., R. Pichs-Madruga, Y. Sokona, E. Farahani, S. Kadner, K. Seyboth, A. Adler, I. Baum, S. Brunner, P. Eickemeier, B. Kriemann, J. Savolainen, S. Schlömer, C. von Stechow, T. Zwickel and J.C. Minx (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA;

 

4. IPCC, 2014 Summary for Policymakers: Climate Change 2014: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Core Writing Team, R.K. Pachauri and L.A. Meyer (eds.)]. IPCC, Geneva, Switzerland, 151 pp;

 

5. IPCC, 2019: Summary for Policymakers. In: IPCC Special Report on the Ocean and Cryosphere in a Changing Climate [H.-O. Pörtner, D.C. Roberts, V. Masson-Delmotte, P. Zhai, M. Tignor, E. Poloczanska, K. Mintenbeck, M. Nicolai, A. Okem, J. Petzold, B. Rama, N. Weyer (eds.)]. In press;

 

6. The uninhabitable earth: life after warming / David Wallace-Wells, New York : Tim Duggan Books, 2019;

 

7. კლიმატის ცვლილება და მდგრადი განვითარება; სალექციო მასალების კრებული, 2016, ISBN: 978-9941-0-9545-0.

 

ტექსტში მითითებული ლინკები და კომენტარები:

 

[1] https://unfccc.int/process-and-meetings/the-paris-agreement/the-paris-agreement

[2] https://www.co2.earth/

[3] https://climate.nasa.gov/causes/

[4] რადგან ნახშირორჟანგი მთავარი სათბურის გაზია, ხოლო ატმოსფეროში სხვა სათბურის გაზებიც გროვდება, შემოღებულია ერთეული - CO₂ eq. (CO₂ ექ.), ანუ ნახშირორჟანგის ექვივალენტი. სხვა ორ მნიშვნელოვან სათბურ გაზს, მეთანს (CH₄) და აზოტის ქვეჟანგს (N0₂), გააჩნიათ მეტი სათბურის ეფექტი ანუ შეუძლიათ მეტი სითბოს შეკავება, მეთანს - 21-ჯერ, ხოლო აზოტის ქვეჟანგს - 310-ჯერ, ვიდრე ნახშირორჟანგს. შესაბამისად: ერთი ტონა მეთანი ტოლია 21 ტონა CO2 ექ. და ერთი ტონა აზოტის ქვეჟანგი ტოლია 310 ტონა CO₂ ექ.

[5] https://ourworldindata.org/co2-and-other-greenhouse-gas-emissions

[6] https://www.ipcc.ch/sr15/chapter/spm/

[7] პერმაფროსტის შესახებ ვრცლად იხილეთ ქვემოთ.

[8] ერთი გიგატონა ტოლია ერთი მილიარდი ტონის.

[9] https://ourworldindata.org/world-population-growth

[10] გაზის და ნავთობის მიერ დაფინანსებული სენატორების სია შეგიძლიათ იხილოთ ბმულზე: https://www.opensecrets.org/industries/recips.php?ind=E01&cycle=2020&recipdetail=A&sortorder=U

[11] https://climate.nasa.gov/causes/

[12]https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/grl.50806; https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/2011JD017013;

https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/grl.50806

[13] https://climate.nasa.gov/blog/2910/what-is-the-suns-role-in-climate-change/

[14] მაგალითისათვის, ერთ-ერთი ყველაზე აქტიური ვულკანი ეტნა გამოყოფს 13 მილიონ ტონა ნახშირორჟანგს, რაც დაახლოებით ნახევარია სიცილიის 5 მილიონი მცხოვრების ემისიებთან შედარებით.

[15] ვულკანური ქვები, რომელიც შედგებიან ბაზალტისგან, ზედაპირზე განიცდიან გამოფიტვას. და ეს პროცესი შეიწოვს ნახშირორჟანგს ჰაერიდან.

[16] https://skepticalscience.com/print.php?n=837

[17] http://orchidswamp.org/climate-change-natural-vs-anthropogenic/

[18] კერნი - ქანის ცილინდრული სვეტი, რომელსაც ჭაბურღილიდან იღებენ ე. წ. სვეტოვანი ბურღვით; იძლევა ქანების შესწავლის საშუალებას.

[19]https://e360.yale.edu/features/as_arctic_ocean_ice_disappears_global_climate_impacts_intensify

[20] Schuur et al. 2011. High risk of permafrost thaw. Nature 480, 32-33.

[21] UNEP 2011. Bridging the Emissions Gap. A UNEP Synthesis Report. 56 p. UNEP, Nairobi, Kenya

[22] https://www.amazon.com/Water-Will-Come-Remaking-Civilized/dp/031626024X

[23] https://www.youtube.com/watch?v=RlowjpqY8QQ&t=428s

[24] გამოსავალთა სრული სია შეგიძლიათ იხილოთ საიტზე: https://www.drawdown.org/solutions-summary-by-rank

[25] ა/ხ - არაა ხელმისაწვდომი.